منشِ سـکولار و کاهشِ نام های خـدا 

 خدای دین های ابراهیمی، هزار و یک نام دارد که هریک اشاره ای به یکی از توانایی های اوست. برای شیعیان، همه ی این نام ها در دعای جوشن کبیر آمده است.(۱) از آغازِ دوره رنسانس تا کنون، بسیاری از این نام ها برای شیعیانِ باورمند، اندک اندک بی معنا شده است. برای نمونه، با آغازِ انقلاب صنعتی، معنای "صنعت" دگرگون شد و مردم دریافتند که کوه و دره و رود و دریا، پدیده های صنعتی نیستند بلکه برآیندهای خودبخودیِ رویدادها و روندهای طبیعی اند. پیایندِ این دریافت، این اندیشه بود که خدا را "صانع" نمی توان خواند، زیرا که وی مهندسی هیچ صنعتی را پایه ریزی نکرده است. نام های دیگری چون؛ ناظم، قادر، کامل، ناصر و صدها نامِ دیگر را نیز، رشته های دیگرِ علمی و روندها و رویدادهای اقتصادی از سکه انداختند. برای نمونه، هنگامی که پدیده ای بنامِ "بیمه" پیدا شد، دیگر "امید به خدا"، کارایی خود را در داد و ستدهای قانونی از دست داد و اکنون کسی چیزی را با امید به خدا نه می خرد و نه می فروشد، بلکه خریداران از فروشنده، سراغِ بیمه و گارانتی و خدماتِ پس از فروش را می گیرند و فروشنده نیز از آنان گواهیِ قانونی و آشکارِ توان پرداخت.  هیچ قراردادی نیز امروزه با جمله ی "توکلت علی الله" آغاز نمی شود. اکنون بیمه کردن، شکلی قانونی بخود گرفته است و پیش نیاز بسیاری از قراردادهای قانونی ست. دیگر نه کسی خدا و پیغمبر را بعنوان "ضامن" می پذیرد و نه “ضامن آهو” را.

در روزگارِ ما با پیدایشِ ویروسِ کرونا، نام های "طبیب" و "شافی"، بمعنای درمانگر و شفا دهنده نیز، از لیستِ نام های خدا بیرون زده شد.(۲)  تا پیش از آن، پیروانِ دین های ابراهیمی یعنی یهودان، عیسویان و مسلمانان، خدای خود را واپسین درمانگرِ بزرگ می دانستند و پیروانی را که از پزشکان ناامید می شدند، بسوی خدا می فرستادند. اما از روزی که پاپ اعظم کاتولیک ها، روبروی دوربین تلویزیونِ واتیکان، واکسن کرونا زد و پیروان خود را نیز به پذیرشِ آن دعوت کرد، باورمندان دریافتند که خدای کلیسای کاتولیک، درمانی برای این ویروس در بساطِ الهی خود ندارد. نیز روزی که ملا علم الهدی بعنوانِ کلیددارِ حرمِ رضوی گفت که؛ "امام رضا هیچ بیماری را درمان نمی کند و تنها اسبابِ درمان را فراهم می کند"، آب پاکی بروی دست بیمارانی که طناب برگردن، درپای پنجره فولادِ نشسته و یا خوابیده بودند، ریخت. یعنی که دکانی بنام "شفاخانه ی رضوی" از این پس بسته خواهد بود.

شفا جویی از نیروهای ماورایی در گذارِ تاریخ، دامنه ای به درازای خودِ تاریخ دارد. در افسانه های کهنِ دینی، هر پیامبری معجزه ‌ی درمانی ویژه ای داشت، یهودان باور دارند که موسی با کشیدن دست برسر و روی جزامیان آنان را درمان می کرد. عیسویان هم می گویند که عیسی با دمیدنِ نفسِ مسیجایی خود، مرده را زنده می کرد. در روایت های اسلامی نیز آمده است که محمد با فوت کردن به بیماران، آنان را با یک فوت شفا می داد. فراتر از آن، پیروانِ ادیانِ ابراهیمی براین باورند که امامان، قدیسین و علمای بزرگ نیز توانایی شفابخشی دارند. در احادیث و روایات شیعی آمده است که امام جعفرصادق با آب دهانِ خود، نابینایی را بینا کرد. در جهان عیسوی نیز، ادوارد شاه انگلیسی که خود را یکی از قدیسین زمان در سده ی دهم میلادی می پنداشت، ادعا کرد که با سرانگشتانِ خود می تواند هر گونه بیماری را درمان کند. آوازه ی درمانگری آن قدیس- شاه چنان بود که روزهای یکشنبه که او به کلیسا می رفت، بیمارانی که از سراسرِ انگلیس برای شفایابی بدرگاه آن حضرت می شتافتند، از درب کاخ تا بیرونِ کلیسای سلطنتی - وست مینستر اَبی -  برای ضربِ انگشتی از او بر سر و دست و جاهای دیگرِ خود صف می کشیدند!(3)

با تابشِ آفتاب روشنگری، مردم برای شفایابی به گیاهان و جانوران رو آوردند و در هر سرزمین، افسانه های خرافی چندی درباره ی گیاهان دارویی و گوشت های  درمانبخشِ برخی از جانوران پیدا شد. در آن دوران، پنداره ی همگانی برآن بود که همه ی گیاهان، سبزیجات و میوه ها، سودِ درمانی خود را با رنگ و شکل ظاهرشان نشان می دهند. برای نمونه، مغزِ گردو که شکل مغز ِ جانوران است، برای سردرد و بیماری های مغزی سودمند پنداشته می شد و گوجه و انار و آلبالو و گیلاس که آبی قرمز دارند، برای درمان بیماری های خونی تجویز می شد. همچنین، خارِ مُغـَیلان که رشته هایی درهم فشرده داشت را در آب می انداختند تا با باز شدنِ شاخه ها و رشته های بوته ی خشک و درهم گوریده ی آن درآب، دلتنگی و گرفتگی دلِ افسردگان را درمان کند.   

در قرون وسطا، موادِ بنیادی همه ی داروهای گیاهی در اروپا، الکل، سرکه، زرنیخ، انتیمون و تریاک همراه با گیاهانِ بومی بود.(۴) در درمان شناسی شرقی، گذشته ازعسل، گلاب، روغن، زِفت، زالو، موم، سرکه، کهلا، فوتفوته و ادویه های گوناگون بویژه زردچوبه، رُنّاس، عناب، سه پستان، هل، دارچین، سنجد و فلفل، از برخی از میوه ها مانند؛ خرما، نارگیل، لیمو و نیز گیاهانی چون پیاز، سیر، موسیر، بارهنگ، بادیان و زنجبیل کاربردِ درمانی داشت.  در آفریقا گیاهان جنگلی و زهرِ خزندگان و در امریکای لاتین موز، پلانتین، قهوه و کاکائو برای درمان بسیاری از بیماری ها بکار می رفت. امروزه تنها چیزی را که پزشکیِ مدرن از درمان شناسی کهن می پذیرد و همچنان سودمند می داند، ورزش و نرمشِ روزانه است.

هنگامی که انسان مدرن، از وجودِ نیروی ماورایی همه دانا و توانایی بنام "خدا" دل برید و دست از او برداشت، به یکباره ناگزیر از بازنگری خویش و بازتعریفِ جهان و پدیده های آن به شیوه ای تازه و با روشی خِرَد-بنیاد و منطق پذیر شد. این چگونگی به آغاز دورانی کشیده شد که در آن بسی بیش از بسیاری از آنچه "دانشِ بشر" خوانده می شد، به موزه ی باورهای افسانه ای و ادبیات فولکلوریک سپرده شد. آغازِ دورانِ روشنگری، نقطه ی صفرِ تاریخ تمدنِ مدرن بود که با بازنگری انسان و زاویه ی دیدِ تازه ی او در جهان همراه بود. آغازی که در آن انسان فرماندارِ جهان شد و "تغییر" را بجای "تفسیر"، در کانونِ کـُنش های خود نهاد و "پیشرفت" را اساس ارزشمندِ روندهای اجتماعی دانست. بدینگونه، منشِ زیستیِ تازه ای در مغرب زمین شکل گرفت که من آن را، "منّشِ سکولار"  می خوانم . این منش دربرگیرنده ی ذهنیت، نگرش و همه ی کنش ها، واکنش ها، رفتارها و کردارهای روشمند، زمینی و غیرِ دینی انسان سکلولارِ خِرَدگراست.(5)

……………

1.      قمی، عباس، ۱۳۴۵،  کلیات مفاتیح‌الجنان در این لینکhttp://janat1.ir/mafatih/?id=3

2.      در دعای کمیل آمده است؛ "یا مَنْ اِسْمُهُ دَوآءٌ وَ ذِکْرُهُ شِفآءٌ".اى آنکه نامش دوا و یادش شفاست.

3.      https://en.wikipedia.org/wiki/Edward_the_Confessor

4.      این بیت از نظامی گنجوی، اشاره به این باور در قرون وسطا دارد:

             نروید برزمین هرگز گیاهی

             که ننوشته ست بربرگش دوایی

       همچنین نگاه کنید به لینکِ زیر:

https://wellcomecollection.org/articles/XA5KmxEAAFv-xyY1

1.      https://www.researchgate.net/publication/312443805_Ethics_Secular_and_Religious_An_Evolved-Cognitive_Analysis

***

http://isdmovement.com/2023/0623/062923/062923.Ebrahim-Harandi-Secular-outlook-and-reduction-in-God's-names.htm

پيــوند 

گرچه برهيچِ اين جهان بندم
فـارغ از هــر رونـد و آيـنــدم

گرچه هیچ ام نیاز و آزی نیست
نـرواند شــــماتت و پنــــدم

گرچه در اين سرای هيچاپوچ
پــوچ تـر از خـودِ خـــداونـدم

در زمسـتان زنـدگی، يـادت
می ‏دهـد با بهـــار پيــوندم

Reflexion 

چه خاطره‏ هایی در چنته ی این هواست!
یاد ایرانی که دیگر نیست
بوی بارهنگ و بادیان
در پسکوچه های کودکی
هوای آبناکِ زاینده رود
که دیگر نه زاینده است و نه رود
و یاد روزی که هرچیز، معنا داشت

چه خاطره‏ هایی در چنته ی این هواست!
یادِ دورانِ برباد رفته

و پرندگان شعله وری
که در سپیده دمان پرکشیدند
و هر معنا را با خود بردند

مردم ایران در گستره ی همگانی، سخنگو و نماینده ندارند.  

یکی از مایه های اندوه من در چاردهه ی گذشته این بوده است که چرا مردم ایران در نشست ها، سمینارها، کنفرانس ها، میزگردها و گردهمایی ها و گفتگوهایی که در دانشگاه ها و سازمان ها و انجمن ها و تلویزیون ها و دیگر رسانه های فارسی زبان برپا می شود، نماینده ندارد. به هر سمینار و کنفرانس و نشست و میزگرد و گفتگویی که نگاه می کنم، می بینم که برخی از حکومت های بیگانه و سازمان های سیاسی و قومی و دینی وجنسیتی نماینده ای در آن دارند. اما کسی که موضوعات روز را از زاویه ی سود و زیانِ مردمان ایران بنگرد و بررسی کند و نیک و بدِ آن ها به زبانی ساده و روشن و بی غرض و مرض بازگو کند، بسیار اندک است. البته آشکار است که نمایندگان و لابیگران گروه ها و گروهک های سیاسی همه ایرانی هستند و در ایران نیز گیرها و گرفتاری های سیاسی و قومی و دینی و جنسیتی بسیار است. اما نمایندگی کردن برای سازمان و گروه و نگرشِ ویژه چیزی ست و کوششِ سیاسی و رسانه ای غیرِ وابسته و آزاد از هفت کشور، چیزی دیگر.

نوشـته های دیگر. 

ریشه های نگرشِ سـکولار در قرون وسطا 

 برخی از ریشه های رویداد بزرگی را که اکنون، “نگرشِ مدرن”، نام گرفته است، باید در قرون وسطا، بویژه در سدهء سیزدهم میلادی پی جست. در آن سده، پیشامدهای پیاپی فرهنگی، دینی، اقتصادی، رزمی و جغرافیایی بسیاری در جهان رُخ داد که بیش از پیش، ذهن و زبان و جهان غربیان را دگرگون کرد. چندی از آن رویدادها این هاست؛ آغازِ نهضتِ ترجمه، بویژه برگرداندن آثار فیلسوفان یونانی از زبان های عربی و فارسی به زبان های اروپایی. جنگ های صلیبی، شکل گیریِ امپراتوری عثمانی، شکست های مسیحیان صلیبی از خوارزمیان و عثمانیان، رسیدن چنگیز مغول به اروپا، پیدایش فرهنگ نوشتاری، ساخته شدنِ توپ، تفنگ و رسیدنِ آسیاب بادی از خاورمیانه به اروپا.

 دنبـــــاله

نوبتِ هوشِ مصنوعی  

کسی که برای نخستین بار در تاریخ، بر الاغ سوار شد و خرسواری کرد و آن را به دیگران یاد داد، انسان نوآوری بود زیرا که کارِ تازه ای کرد و با این کارش واکنش‏ های گوناگونی را برانگیخت. هوشمندان و آینده نگران و کاردانان این نوآوری را ستودند، زیرا آن را کاری کارستانی می دانستند. از آن پس نه تنها نیروی آن چارپای خرزور در خدمت انسان بود، بلکه این کار، راه را برای بهره برداری از دیگر چرندگان و پرندگان و خزندگان نیز باز کرده بود. خرسواری توان باربرداری و ترابری انسان را چند چندان کرده بود و راه برای بهره وری از جانوران در راستای نیازهای انسان بازشده بود. پس آنان که خواهان پیشرویِ انسان بسوی فردایی بهتر بودند، اهمیّتِ این کار را در کردند و آن را ستودند.

اما واپسگرایان این رویداد را به فال نیک نگرفتند و برآن بودند که خرسواری “بدعت گذاری” در کار خداست زیرا که گفته اند؛ ” از تو حرکت، از خدا برکت". نگفته اند که از خر حرکت از خدا برکت. آنان هر آنچه درباره زیانمندی این کار می توان پنداشت و گفت و نوشت، پنداشتند و گفتند و نوشتند. این که خرسواری سبب افتادن انسان از خرِ رمنده می ‏شود و استخوان های خر سواران را می شکند. نیز این که ماهیچه ‏های ران ‏ها و پاهای آدم ِ خرسوار اندک اندک رو به نابودی می رود و او را از راه رفتن بازمی ‏دارد. این که خرسوار، هر جا که خرش بخواهد او را می برد. و این هم که آوردن خر در جامعه انسانی کار ِ درستی نیست، چرا که نباید خر را ” داخل آدم” دانست و او را به میان مردم راه داد. برخی از این هم فراتر می رفتند و می گفتند که خرداری و خرسواری، اخلاق جوان ها را فاسد می کند! چرا؟ پاسخ‏ اش آسان نبود. شاید این گرفتاری ریشه در چیزی دیگر داشت و کاری با خریتِ خر نداشت.

بهرروی، واپسگرایان این نوآوری را کاری “الکی” و شاید هم “خرکی” می دانستند و تا توانسنتد با جهانی شدن آن مبارزه کردند و برای آن افسانه ها ساختند. اما کار از کار گذشته بود و سواران بر پیاده ها پیشی گرفتند و نهضت خرسواری را جهانی کردند.

کسی که رادیو را ساخت، انسان نوآوری بود زیرا که کارِ تازه‏ای کرده بود و با این کارش واکنش های گوناگونی را برانگیخته بود. هوشمندان و نوجویان و نوخواهان، این کار را ستودند زیرا که کاری بود کارستان. از آن پس نه تنها دیگر نیازی به جارچی و فراخوان دادن نبود بلکه برای آگاهی رسانی عمومی، دیگر نیازی به کشاندنِ مردم به میدانِ شهر نیز نبود. روزگار رسانه های همگانی آغاز شده بود و همگان می توانستند از همه چیز و همه جا، در خلوتِ خانه ی خود با خبر شوند و صدای سیاستمداران و زمامداران و آموزندگان و خوانندگان و نوازندگان و رامشگران را شب و روز بشنوند. رادیو، مرزها و دیوارهای فاصله انداز را از میان برده بود و راه را برای رسانه هایی بهتر و برتر، چون تلویزیون، اینترنت و پی آیند های فردای این رسانه بازکرده بود.

اما واپسگرایان این رویداد را به فال نیک نمی گرفتند و برآن بودند که رادیو، “بدعت گذاری” در کار خداست. این رسانه مردم را از هم جدا می ‏کند و جایی برای گفتگو و خوش و بش با دیگران باز نمی ‏گذارد. می گفتند که با آمدن این جعبه ی جادو، نهاد ِ خانواده از هم خواهد پاشید و شیرازه ی امور از هم خواهد گسست. نیز این که اگر قرار باشد همگان همه چیز را بشنوند و بدانند، خلایق خدای نکرده هوایی خواهند شد و خواب ها و خیال ‏های گنده تر از خودشان به سرشان خواهد زد. هم ا ین که این ابزار افسون، کتابخوانی را از سرِ مردم خواهد انداخت و آنان را آسان پسند و ارزان فروش خواهد کرد و نیز، چه و چه و چه های دیگر.


پس تا توانستند با جهانی شدن آن مبارزه کردند و برای رادیو افسانه ها ساختند. اما کاراز کار گذشته بود و همه ی، اخبار این جنگ جهانی سنت و بدعت را از رادیوهای خود پی گیری می کردند.

کسی که تلویزیون را ساخت، انسان نوآوری بود، زیرا کار تازه ای کرده بود و با این کارش واکنش های گوناگونی را برانگیخته بود. دانایان و نوجویان و نوخواهان، این کار را ستوده بودند زیرا آن را کاری یافته بودند کارستان. از آن پس…..

اما واپسگرایان این رویداد را به فال نیک نمی‏ گرفتند و برآن بودند که تلویزیون “بدعت گذاری” در کار خداست. این رسانه مردم را…..

پس تا توانستند با جهانی شدن آن مبارزه کردند و افسانه ها ساختند. اما کار از کار گذشته بود و همه…..


کسی که دوربینِ عکاسی را ساخت، انسان نوآوری بود که کار تازه ای کرده بود و با این کارش واکنش های گوناگونی را برانگیخته بود. دانایان و نوجویان و نوخواهان، این کار را ستوده بودند زیرا آن را کاری یافته بودند کارستان. از آن پس…..

اما واپسگرایان این رویداد را به فال نیک نمی گرفتند و برآن بودند که عکاسی “بدعت گذاری” در کار خداست. این…..

پس تا توانستند با جهانی شدن آن مبارزه کردند و افسانه ها ساختند. اما کاراز کار گذشته بود و…..

کسی که تلفن همراه را ساخت، انسان نوآوری بود که کار تازه ای کرده بود و با این کارش واکنش های گوناگونی را برانگیخته بود. دانایان و نوجویان و نوخواهان، این کار را ستوده بودند زیرا آن را کاری یافته بودند………..

اما واپسگرایان این رویداد را به فال نیک نمی ‏گرفتند و برآن بودند که گوشی بغلی “بدعت گذاری” در کار خداست. این…..

کسی که ویدیو را ساخت، انسان نوآوری بود که کار تازه ای کرده بود و با این کارش واکنش های…..
کسی که کامپیوتر را ساخت، انسان نوآوری بود که کار تازه ای کرده بود…..
کسی که ایمیل را…..
کسی که فیسبوک…..
کسی که تویتر

تلگرام

واتزاپ

…..
اما واپسگرایان این رویدادها را به فال نیک نمی گیرند و برآنند که…..

امروز نوبتِ هوشِ مصنوعی رسیده است.

اکنون پیدایشِ پدیده ی شگفت و شگرفی بنامِ هوشِ مصنوعی (Artificial Intelligence) باردیگر بسیاری از مردم جهان را در پیوند با این پدیده به دو دسته تقسیم کرده است. گروهی این دستاوردِ را ستوده اند و آن را بسی ژرفتر و برتر از همه ی دستاوردهای تکنولوژیک انسان دانسته اند و یادآور شده اند که از این پس با کمکِ هوش مصنوعی، انسان می تواند هرچه در جهان شدنی باشد را ممکن کند. این کار تاکنون برای انسان میسّر نبوده است زیرا که توانِ حسابگری ذهن انسان، یارای پژوهیدنِ همه رفتارها و کردارهای عناصرِ گیتی و واتابِ آمیزش و ترکیبِ آن ها با یکدیگر و بریگدیگر را ندارد. اما با کمک هوش مصنوعی می توان همه ی گزینه ها را شناسایی کرد و به سود و زیان هر پدیده پی برد. هوش مصنوعی می تواند محاسبه ی آنچه را ذهن انسان در هزار سال می کند، در کمتر از چند ثانیه بکند. این توانایی، محدودیت های ذهنی را از میان برمی دارد و پاسخ یابی را در همه حوزه ها آسان می کند و انسان را همه-دانا و همه-توانا می سازد.

آنان همچنین یادآور می شوند که مغزِ انسان ابزاری ویژه کار است و کارکردی عاطفی دارد و نمی تواند شناسنده ای بی طرف و ریاضی و آماری-نگر باشد. هرکنشِ آدمی طعم و رنگی عاطفی دارد و ذهن او از چشم انداز نیازهای آنی و خواهش های نفسانی اش به جهان و پدیده های آن می نگرد. از اینرو، انسان نمی تواند هرگز حسابگر و پژوهشگر و پالاینده ای، آرام و سرد و ناجانبدار باشد و پدیده ای را بدانگونه که در جهان است، ببیند و بررسد و بشناسد. افزون براین، بسیاری از پدیده ها در جهان، تن به تور ذهن آدمی نمی دهند و از دایره ی آگاهی او بیرون اند. این اندیشه که آنچه در حوزه ی آگاهی ماست، به قله ی کوهِ یخی می ماند که در دریا شناور است و تنها قله اش برروی آب دیده می شود، ریشه ای کهن در باورهای باستانی دارد و در هر دوره بازگفت و بازنوشت می شود.(1)

البته آنان که هوشِ مصنوعی را رویدادی خجسته در جهان می پندارند، از این خطر که ای بسا این پدیده زمانی دستِ انسان را از دکمه ی کنترلِ ماشین ها و روبات ها کوتاه کند و خودکار و خوداندیش و خودگردان شود آگاه هستند. اما این پدیده را مانندِ همه دستاوردهای تکنولوژیک، ابزاری مانندِ ابزارهای دیگر در دست انسان می دانند و برآن اند که باید ساخت و پرداخت و کاربردِ هوش مصنوعی پیرو پیمان نامه ای قانونی و جهانی باشد تا همواره در راستای سودِ انسان بکار برده شود.

از سوی دیگر، گروهی پیدایشِ هوش مصنوعی را زنگِ خطری برای انسان و جامعه می دانند و چنان هنگامه و هیاهویی در گستره ی همگانی برپا کرده اند که گویی چیزهایی در این باره می دانند که دیگران نمی دانند.(2) برای نمونه این که هوش مصنوعی سبب می شود که روبات هوشمندِ خوداندیش، روزی یا شبی، تصمیم به ریشه کن کردنِ انسان بگیرد و نسل او را براندازد. نیز این که این پدیده سبب بیکاری میلیونی در جهان می شود و خودبخود با بی نیاز شدن از انسان، دست او را از اداره ی امورِ جهان کوتاه می کند. هم این که هوشِ مصنوعی جنگ های آینده را بسی بیش از گذشته خطرناکتر می کند و کشورهای صنعتی را در نابود کردن کشورهای فقیر تواناتر می کند. 

رابرت هراری، تاریخ نگار و نویسنده ی هوچی اسرائیلی در پیوند با هوش مصنوعی پا را از این همه نیز فراتر گذاشته است و بر آن است که این پدیده تمدن و فرهنگ بشر را هک خواهد کرد و مسیر تاریخ را به کژراهه خواهد برد. او با اشاره به این باور که زبان، بنیادِ فرهنگ انسان است، گفته است که هوشِ مصنوعی با کاربردِ زبانِ چند رسانه ای، نیروی روانگردانی شگرف خواهد یافت تا آینده را به گونه ای بسیار هراسناک و باور ناپذیر برای انسان شکل دهد و اون را به راهی که می خواهد بکشاند. 

شاید. اما این سخنِ هراری، یادآور هشدارِ مبارزان با نهضت خرسواری در روزگار باستان است. 

………..

1.       https://eagletraining.co.uk/2020/04/24/iceberg-model-of-consciousness

2.      https://www.economist.com/by-invitation/2023/04/28/yuval-noah-harari-argues-that-ai-has-hacked-the-operating-system-of-human-civilisation

نوشته های دیگر

تفسير کرد و آمد و تغيير داد و رفت 

تفسير کرد و آمد و تغيير داد و رفت

ما را به سر نهاد کلاهی گشاد و رفت

آمد ولی چه آمدنی! تا ز ره رسيد

شاشيد بر فقاهت و بر اجتهاد و رفت

هرگز صلاح و مصلحتی با کسی نکرد

وآن هم که گفته بود، به يکسو نهاد و رفت

آن خال هندويش همه را کشته بود و او

کشُت  آنکه را نبود بدو اعتقاد و رفت 

چون خاله خرسه، دوست و دشمن نمی شناخت

هرکس ستاد بر سر راهش، فتاد و رفت

در امتداد جهل و جنون، کُشت و کُشت و کُشت

هی کُشت و کُشت و کُشت در آن امتداد و رفت

برد آبروی کشور و روحانی و فقيه

بر جا نهاد نفرت و جنگ و جهاد و رفت

.

ايمان و دين و سنت و اخلاق و عشق را 

ديوانه وار داد تمامی بباد و رفت

تا دين خويش حقنه کند در فلان ِ خلق

برخلق واگشود ره ارتداد و رفت

بی فکر، بی ملاحظه، بی کله، بی خيال

تفسير کرد و آمد و تغيير داد و رفت