تـراژدی هـای بـزرگ انسان 

1. آگـــاهی

بزرگترين تراژدی انسان آگاهی او از هستی خويش در جهان است. اين تراژدی را بزرگترين ويژگی وی نيز می توان دانست. تنها انسان است که از وجود خود در جهان آگاه است. جانورانِ ديگر با طبيعت می زيند و از وجود خود در آن آگاه نیستند، اما انسان می تواند در طبيعت باشد؛ يعنی که خود را در سويی و جهان را در سوی ديگر بپندارد و بانگ برآورد که؛ اينک من، آنک جهان.

اين آگاهی از سويی، نسلِ انسان را در روند برآيشی خويش، از مانايی و درجا زدن در می آورد. چنين است که لايه ی خواهشمند انسان را، "روان" نام نهاده اند. اين نام گذاری، اشاره به گرايش ساختار روانی انسان به رفتن دارد.1 از سوی ديگر، توانايی آگاه بودن، انسان را از کمی ها و کاستی ها و دردها و رنج ها نيز با خبر می کند. انسان در پرتو آگاهی در می يابد که تافته ی جدا بافته ای نيست بلکه زينده ای از بی شمار جاندارانِ جهان است. جهانی که با وی چون خسی برديوار رفتار خواهد کرد و همانگونه که وی را بی خواست و خبر آورده است، روزی از ميدان هستی بدر خواهد کرد. آگاهی از بودن، آگاهی از پوچی هستی انسان را با خود می آورد و اين بزرگترين تراژدی انسان در جهان است. چرا؟

برای اين که ذهن انسان هدف جوست و برای هرکاری، پايانی خِرد پذير می خواهد. اين ساختار نابودی و مرگ را در پی زندگی هدفمند، حتی پس از سده ها و هزاره ها برنمی تابد. آگاهی انسان، او را با دو نادانسته بزرگ رويارو می کند؛ نخست اين که جهان و در پی آن انسان، از کجا آمده است و دوم این که به کجا می رود؟ زندگی در ميان این گسترای بی دوسر، ضد معناست و هرگز پاسخ خِرد مداری از آن برنمی توان گرفت. البته می توان به افسانه باوری و آرمانخواهی پناه برد و به پاسخ واره هايی کودکانه، شاعرانه و حتی ابلهانه دل خوش داشت.
چنين است که "آگاهی"، را می توان بهترين ويژگی بد ِانسان و بدترين ويژگی خوب او دانست. از سويی همه دستاوردهای انسان در پرتو آگاهی وی از هستن خويش در جهان شکل گرفته است، اما اين ويژگی از سوی ديگر، ما را از اندوه و رنج و درد و مرگ آگاه می کند و زندگی را برايمان بيهوده و پوچ می نماياند.

2. ستيز ِ من و تن

يکی ديگر از تراژدی های بزرگ اين است که تن و جانش ساختاری ناهمايند با يکديگر دارند. تن انسان، ساختاری جانوری و جنگلی دارد و هماره در پی آن است که از وی جانوری خودکامه و خويشتنخواه بسازد. اما جان انسان، بافتاری آرمانخواه دارد و در پی پديد آوردن جهانی آباد و آزاد و شاد برای خود و ديگران است. دوگانگی رفتاری انسان و نيز جنگ و گريز نيک و بد در جهان، برآيندهای اين ناهمايندی ست. از سويی ادبيات مردم همه سرزمين ها، سرشار از افسانه هايی ست که در آن ها نيکی بر بدی چيره می شود و انسان را رستگاری جاودانه می بخشد. همگان نيز بناگزیر باور دارند که روزی خواهد آمد که چنين و چنان خواهد شد و يا کسی خواهد آمد تا کارهايی کارستانی کند و.......... .

از سوی ديگر هماره چنان می نمايد که بگفته رودکی، کار گيتی هرگز همواری نخواهد پذيرفت.2

در گذشته بسياری براين گمان بودند که فرهنگ انسانی روندی تکاملی دارد. اکنون ديری ست آشکارشده است که هرگز تکاملی در کار نبوه و نيست و تاريخ پیرو دور باطلی ست از رويدادهای خيزوخواب دار است؛ سياهه ای از خودکامگی ها و خويشتنخواهی ها و رويارويی آن ها با آرمانخواهی های مردم گرايانه. از اين ديدگاه، انقلاب ها را می توان بازتاب رويارويی اين دو نيروی ناهمايند انسانی دانست که در آن خودکامگان بر موجی از آرمان های نيکخواهانه مردم سوار می شوند و در پی پيروزی، انسان و انسانيت و آرمانخواهی را به زنجير می کشند.

ستيز ِمن و تن ٍِ آدمی، ستيزی پايان ناپذير است. تن آدمی پيرو برنامه ژنتيک خويش است و براساس اين برنامه می آيد و می رويد و می رود. اما من ِ آدمی برنامه ديگری دارد و از مرگ گريزان است. هر تن، حلقه ای را می ماند که زنجيره ی ژنتيک خود را از گذشته به آينده پیوند می زند. اما "من"، بی خبر از اين چگونگی، برآن است که بماند و بتواند در اين جهان جاودانه شود.

3. اکنون - گريزی

با آن که انسان گرايشی ذاتی به ماندن و زیستن دارد، اما اکنون- گريز و خيرگی - ستيز است و ذهن وی درزمان بيداری، هماره يا به گذشته می پردازد و يا به آينده. پرداختن به اکنون آنچنان دشوار است که تنها در پرتو آموزشِ دشوار ميسر می شود. اين چگونگی از آنروست که ذهن انسان هماره در پی آنچه نيست، است و هستی را هميشه به گونه ای ديگر می خواهد. چنين است که آن را در آفرينشگاه خيال خود می سازد و به ويرايش و پرداخت آن می پردازد.

............................
1. اين گرايش انسانی از زبان نيمايوشيج اين گونه بيان شده است؛ "من برآن عاشقم که رونده ست."
2. هموار کرد خواهی گيتی را
گيتی ست، کی پذيرد همواری
(رودکی)