سـه پاسِ نافرجام 

 آورده اند که نیاکانِ باستانی ما، پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک را سه پاسِ نیکبختی و پیروزی انسان می دانسته اند. پیش نیاز داشتن این سه نیکی،  پذیرش وجود و حضور دیگران در جهان است. انسان تا زمانی که وجود کسی را در جهان نپذیرد و او را بجا نیاورد، نیازی به اندیشیدن به رفتارها و کردارهای خود در پیوند با او ندارد و به گونه ی غریزی با او برخورد می کند. اما هنگامی که وجودِ کسی را می پذیرد و او را بجا می آورد، رفتار و کرداری حساب شده با او در پیش می گیرد. پذیرشِ وجود دیگری همیشه و در همه جا به پذیرفتن حضور او کشیده نمی شود. پذیرش وجود، آگاهی از هستی فرد است. اما پذیرش حضور او بمعنای این است او نیز حقوق انسانی برابری با ما دارد و نمی توان و نباید او را فرودست تر و کم بهاتر از خود پنداشت. سه پاس ایرانی یعنی پندار و گفتار و کردارِ نیک، فرمولی برای آگاه شدن از وجود و حضور دیگران برای افزایش توانایی زندگی اجتماعی ست.

 بدبختانه در نیم سده ی گذشته، بازتاب همه ی رویدادها و روندهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، پیدایش گونه ای از شخصیت اجتماعی را میدان داده است که در آن،  فرد از زاویه ی انکار وجود و حضور دیگری با او رویارو می شود. "من" در چنان شخصیتی، ذهنیتی خودکامه، خویشنخواه، خودگرا، تعصب آلود، ناآگاه و تنگ نظر دارد در آن هیچ جایی برای وجود و حضور دیگران در جهان  باقی نمی ماند. چنین است که در روزگار ما "من" در پژوهش و شناخت پدیدارهای جهان، جای "حقیقت" را گرفته است. پیشینیانِ گرانمایه ی ما، یعنی کسانی مانندِ ابوریحان بیرونی، ذکریای رازی و پورِسینا، برای کشف حیقت می کوشیدند. اما پژوهندگان امروزی ما، برای نمره گرفتن و مدرک و پست و مقام و ثروت اندوزی و خودنمایی و پُرنما کردن نقش خویش در جهان می کوشند. اما اکنون منِ من، جایی برای دیگری باز نمی گذارد. شرایط  زیستی ما در این روزگار به جایی رسیده است که هریک از ما خیال می کنیم که تافته ی جدا بافته ای هستیم و همه چیز را بهتر از دیگران می فهمیم و می شناسیم و برمی رسیم!

اکنون هیچ یک از ما، هیچ کس دیگر را بجا نمی آورد و قبول ندارد. این خود- یگانه- بینی را در گفتارها و نوشتارهای بسیاری از اهل قلم ایرانی می توان دید و به آسانی دریافت که هریک از ما، جزیره ی تنها از خودشیفتگی و خودپرستی و خود-شتر بینی هستیم. این چگونگی، نمایان ترین نشانه ی فرهنگِ استبدادی ست که خود برآیندِ خوی جانوری انسان است. خوی جانوری که برآیندِ فرهنگی ساختار ژنتیکِ انسان است، با آگاهی از وجود دیگران و حقوقمندی آنان بیگاه است. هیچ جانوری، وجودِ جانوران دیگر را که هم گونه او نیستند، در زیستبوم خود تاب نمی آورد و با دیدن هریک از آن ها، یا آن را شکار می کند، یا می دراند و یا می رماند. انسان گاه با همگونه های خود نیز چنان می کند که با دیگر جانوران. ا

 پذیرشِ حضور دیگری، بمعنای این است که بپذیریم حقوقِ انسانی او نیز همسان ماست و می تواند و باید هرگونه که می خواهد، تا آنجا که گفتار و رفتار و کردارش آزاری برای دیگران نداشته باشد، آزاد و شاد زندگی کند. نکته ی بنیادی پذیرش "وجود" و "حضور" دیگران درجهان این است که این پذیرش خودبخودی و طبیعی نیست و نیاز به آموزش دارد. در حقیقت هیچ یک از گفتارها، رفتارها و کردارهایی که ابزارهای آسان کردنِ زندگی اجتماعی ست، خودبخود در ذهن انسان شکل نمی گیرند. انسان شدن بمعنای موجودی اجتماعی شدن، فرآیندی اجتماعی ست. آنچه "انسانیت" خوانده می شود نیز، بنیادی اخلاقی دارد. هیچ یک از سه پاسِ (گفتار، رفتار و کردارِ نیک) که در فرهنگ ایرانی، پروانه ی زندگی کامروا و پیروز پنداشته شده است، طبیعی نیست و خودبخود در ذهن انسان پدید نمی آید. در حقیقت بزرگترین گرفتاری ما در گذارِ تاریخ دراز دامن ایران این بوده است که هرگز زمینه ی سیاسی برای پاسداری از این سه گفتمان انسانی در آن سرزمین نداشته ایم. پس پرداختن به این که ما چنین و چنانیم، راهی بجایی نخواهد برد. مرادِ من از این سخن کوشش در بازگشت به گذشته نیست، بلکه می خواهم بگویم که آموزش و پرورشِ دیمی، شهروند نمی سازد. شهر نیز تا شهروند نداشته باشد، روستای بزرگی ست که ردایی شهروار به تن دارد و چرخه ی تولید انبوه روستاییانی خودشیفته و متوهم و بیگانه با روز و روزگار خود است.

 ............................. 

می گویند که گزاره ی "سپاس"، بمعنای ستایش از سه رفتار نیکو: پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک است. هنگامی که کسی پنداره ای نیکو را با دیگری در میان می گذارد و یا سخنی شیرین و آرام بخش و دل-گرم کننده می گوید و یا با کرداری نیکو، دلی را بدست می آورد و امیدوار می کند، او را سپاس می گویند. این تفسیر اگر بنیاد افسانه ای نیز داشته باشد، با منطقِ گزاره آن سه نیکی سازگار است.