آگاهی از روان گردانی با سه شیوه ای که نام بردم و نیز، توان دگرگون
کردنِ نگرش و عواطف انسان، ای بسا که زمینه ساز پیدایش دین، شعبده بازی، جادوگری،
مرید و مراد سازی در جهان شده است و به پیدایش گفتمان هایی چون تقدّس، فّره ایزدی،
آسمانی، نورانی، هخامنشی، کتایونی، افلاکی و پدیده هایی که آنجهانی پنداشته می
شوند، راه برده است. البته چون باورهای انسانی هیچ گونه فسیلی از خود بجا نمی
گذارند، هیچ نشانِ تاریخی برای پژوهش درباره این چگونگی نمی توان یافت. برخی از
برآیش شناسان براین باوراند که برآیشِ توانایِی پنداشتن و انگاشتن در پنجاه هزار
سال پیش، شیوه ی نگرش انسانِ مدرن را چنان دگرگون کرده است که می توان و باید او
را از انسان پیش از آن جدا پنداشت. این انسان توانایی حسابگری و مدارا با همگونان
خود را دارد و می تواند با گمانه زنی درباره ی شیوۀ اندیشیدن انسان های دیگر، با آنان
کنار بیاید و راهی جز ستیز برگزیند.
